İyi, Fedakârlık ve Bencillik Üzerine: Kant ve Ayn Rand’ın Ahlak Görüşlerinin Kesişimi

İyilik nedir? Gerçek bir fedakârlık mümkün müdür? Bencillik, ahlaki olarak yalnızca bir kusur mu, yoksa bir erdem mi olabilir? Bu sorular, felsefe tarihinde farklı düşünürlerce çeşitli açılardan ele alınmıştır. Immanuel Kant ve Ayn Rand bu tartışmada birbirine taban tabana zıt gibi görünen iki uç noktayı temsil eder. Ancak dikkatli bir analiz, bu iki yaklaşım arasında ilginç bir gerilim hattı kadar, potansiyel bir sentezin de mümkün olduğunu gösterir.

Kant: Görev Uğruna İyilik

Kant’a göre bir eylemin ahlaki değeri, sonuçlarından değil, "ödev duygusuyla" yapılmasından gelir. Gerçek iyilik, ancak kişisel eğilimlerden ve çıkarlardan arınmış, evrensel ahlak yasasına uygun olarak yapılan eylemlerde mevcuttur. Yani bir insan iyilik yapıyorsa ama bunu içinden geldiği veya kendini iyi hissettiği için yapıyorsa, bu Kant için ahlaki olarak kusurludur. Ona göre ancak “ödev gereği” iyilik yapan kişi gerçek anlamda ahlaki davranmıştır. Fedakârlık, eğer bir çıkar gözetmiyorsa ve yalnızca "iyi olduğu için" yapılıyorsa değerlidir.

Fakat burada ilginç bir çelişki başlar: Eğer kişi iyilik yaparak kendini iyi hissediyorsa, bu durumda bir tür içsel tatmin söz konusu olur. Bu, Kant’ın dışladığı “çıkar”a benzemez mi? Kant buna “eğilimle uyumlu ama eğilimden kaynaklanmayan” eylem der. Ancak bu ayrımı yaşarken, ahlaki safiyetin ölçüsünü belirlemek zorlaşır. Fedakârlık, kendiliğinden bir tatmin yaratıyorsa, gerçekten bencil olmayan bir iyilik mümkün müdür?

Ayn Rand: Bencilliğin Erdemi

Ayn Rand, Kant’a doğrudan bir meydan okuma niteliğindeki etik sistemini “rasyonel bencillik” temeline oturtur. Ona göre bireyin kendini feda etmesi, ahlaki bir ideal değil, bir hastalıktır. İnsanlar başkaları için yaşamak zorunda değildir ve hatta bu, onların doğasına aykırıdır. Rand’ın gözünde fedakârlık, bireyin kendi değerlerini inkâr etmesi, yaşam güdüsünü bastırmasıdır.

Rand’ın “bencil” ideal insanı, kendi aklıyla karar veren, kendi mutluluğunu ve değerlerini rehber edinmiş, başkasının kölesi olmayan bireydir. Ona göre, gerçek iyilik ancak insanın kendi yaşamını sürdürebilmesi için değer gördüğü şeyleri savunmasıyla ortaya çıkar. Sevdiğin birini kurtarmak için kendini riske atmak, “fedakârlık” değil, o kişiye verdiğin değerin bir yansımasıdır. Yani, iyi bir eylem kendi içinde kişisel tatmini içerir ve bu, onun değerini düşürmez—aksine yükseltir.

İyilikteki Bencillik: Bir Kesişim Noktası

Kant ve Rand’ın ahlak felsefeleri ilk bakışta birbirine tamamen karşıt görünür. Kant, niyetin saflığını ve özgeciliği yüceltirken; Rand, kişisel çıkarı ve bireysel mutluluğu ahlaki temelin merkezi yapar. Ancak burada derin bir soru ortaya çıkar: Bir eylemin “iyi” olması, kişisel fayda içeriyorsa değersizleşir mi? Veya tam tersi—bir eylem yalnızca zarar getiriyorsa bu onu daha mı değerli kılar?

Kant, duygulardan arınmış “ödev ahlakı”nı savunsa da, bir insanın içsel huzur veya tatmin duygusuyla yaptığı iyiliği büsbütün dışlamaz—yalnızca bunun ahlaki değer yaratmadığını iddia eder. Rand ise, içten gelen bir değer sisteminin rehberliğinde yapılan eylemin zaten bireyin doğasına uygun olduğunu, dolayısıyla bunun hem bencil hem de ahlaki olabileceğini savunur.

İkisi arasında bir sentez, şu şekilde kurulabilir: Belki de iyilik ve fedakârlık, bireyin kendi değerleriyle uyumlu olduğu sürece hem bencilce hem de ahlaki olabilir. Eğer biri yardım etmeyi, adaleti ya da sadakati kendi iç dünyasında temel bir değer olarak benimsemişse, bu değer uğruna yapılan bir “fedakârlık” aslında kişisel bütünlüğün bir parçasıdır. Bu noktada Kant’ın “ödev”i ile Rand’ın “değer odaklı bencilliği” aynı davranışta birleşebilir.

Sonuç: Ahlakta Arı Saflık mı, Tutarlı Bencillik mi?

Fedakârlığın ardında bencillik varsa, bu onu değersiz kılar mı? Kant için evet—ama yalnızca eğer bu bencillik “niyetin” merkezindeyse. Rand için hayır—çünkü gerçek erdem, bireyin kendi değerlerini yaşamasında yatar. Bu iki düşünürün keskin zıtlıkları arasında, modern insanın ahlaki seçimleri için bir orta yol ihtimali doğar: İyi olmak, kendi değerleriyle tutarlı yaşamak olabilir. Bu durumda hem Kant’ın evrensel ahlak yasası hem de Rand’ın bireysel özgürlüğü aynı anda onurlandırılabilir.

Taha DİNKCİ